ԱՐԱԳԱԾ ԼԵՌ

Արագած՝ հրաբխային քառագագաթ լեռ է Հայկական լեռնաշխարհում՝ Հայաստանի կենտրոնական հատվածում՝ Արագածոտնի և Շիրակի մարզերի սահմանագլխին։ Ամենաբարձր կետը հյուսիսային գագաթն է, որն ունի 4096 մետր բարձրություն։ Հայաստանի Հանրապետության ամենաբարձր գագաթն է։ Այն շրջապատից մեկուսացած, վահանաձև փռված լեռնազանգված է՝ մոտ 200 կմ շրջագծով։ Հովհարաձև տարածված լանջերի հետ միասին գրավում է մոտ 4000 կմ² տարածություն Արարատյան ու Շիրակի դաշտերի, Ախուրյան ու Քասախ գետերի միջև։ Երեք կողմից նրան հարևան են հյուսիսից՝ Շարայի, արևելքից՝ Արայի, հարավ-արևմուտքից՝ Մեծ Արտենի լեռները։ Եղել է պատմական Մեծ Հայքի Արագածոտն, Շիրակ և Նիգ գավառների սահմաններում: Արագած անվան ծագումը կապում են Հայկի որդի Արամանյակի կամ էլ Արա աստծո անունների հետ (Արագած՝ Արայի գահ): Արագածը վաղ անցյալում եղել է աշխարհի խոշորագույն հրաբուխներից մեկը։ Ունի 400 մ խորությամբ և 3 կմ տրամագծով հսկա խառնարան, որի քայքայված պատերի մնացորդները կազմում են լեռան չորս կատարները։ Խառնարանը հարավարևելյան կողմից բաց է և կապվում է շրջապատին գետակների ու ջրվեժների միջոցով։ Կատարները դասավորված են կիսաշրջանաձև և կազմում են 270 աստիճանի աղեղ։ Ամենաբարձրը հյուսիսային կատարն է (4090.1 մետր)։ Արևմտյան գագաթն ունի 3995.3 մետր, արևելյանը՝ 3908.2 մ, իսկ հարավայինը՝ 3887,8 մ բարձրություն։ Խառնարանը ջրահավաք մեծ ավազան է։ Այստեղից է սկիզբ առնում Քասաղի վտակ Գեղարոտ գետը։ Արագածի հավերժական ձյունե ծածկույթը մոտ 6 կմ² է։ Լեռն ունի մի քանի փոքր սառցադաշտեր, որոնցից ամենամեծը (1,5 կմ մակերեսով) խառնարանում է։ Սառցադաշտերից է սնվում Քասաղի վտակ Գեղարոտը։ Եթե Արագածի ատամնաձև գագաթները ուղղաձիգ են (հատկապես հյուսիսային կատարը, որ բավական դժվարամատույց է վերելքի համար), ապա լանջերը մեղմ թեքություն ունեն, որոնք փռված են գագաթների շուրջը հսկայական տարածության վրա՝ տեղ-տեղ կազմելով ընդարձակ բարձրավանդակներ, սարավանդներ, հարթություններ (Ապարանի դաշտը, Կարմրաշենի, Շամիրամի սարահարթերը, Օհանավանի, Մարալիկի սարավանդները և այլն), մասնատված են ճառագայթաձև տարածվող խոր հովիտներով, կիրճերով, հեղեղատներով։ Լանջերին կան նաև հրաբխային ծագում ունեցող կոնաձև բարձրություններ (Փոքր Արտենի, Իրինդ, Կարմրաթառ, Դաշտաքար և այլն)։ Արագածի մերձակայքում ցրված են բազմաթիվ պարազիտային կոներ, որոնք անցյալում պարբերաբար արտավիժել են հրաբխային նյութեր։ Հրաբխային ժայթքումների հետևանքով Արագածի լանջերը հսկայական տարածության վրա (ընդհուպ մինչև ստորին փեշերը) ծածկված են լավաներով։ Լեռը հարուստ է հրաբխային ծագում ունեցող օգտակար հանածոներով (տուֆ, պեմզա, պեռլիտ և այլն)։ Արագածի գագաթներին մշտական ձյուն է նստած, իսկ փեշերին արտահայտվում են տարվա բոլոր եղանակները՝ իրենց նրբերանգներով։ Լեռնային շրջաններում կլիման փոփոխվում է ըստ բարձրության. մերձգագաթային գոտում զով է, իսկ գագաթին ցուրտ է նաև ամռանը։ Լեռնազանգվածը զբաղեցնում է 820ք/կմ տարածք։ Այն հանգած հրաբուխ է, որի ժայթքման արդյունքում առաջացել են 4 գագաթները։ Արագած լեռն իրենից ներկայացնում է հսկայական հրաբխային զանգված, որը ունի ճյուղավորություն, մոտ 20-ից ավել 3000 մետրից բարձր լեռնագագաթներ, (Քարակատար, Քարապար, Կաքավասար, Նիգասար, Թեժառույք և այլն) ինչպես նաև լճեր, ջրվեժներ, աղբյուրներ: Արագածը հայտնի է իր սառնորակ աղբյուրներով, որոնք ձնհալի ջրերի ու սառցադաշտերի հետ սկիզբ են տալիս մի շարք գետերի ու գետակների (Գեղարոտ, Ամբերդ, Մանթաշ, Նարիշդ, Գետաձոր, Ծաղկահովիտ և այլն)։ Արագածի ընդերքի ջրերով է սնվում նաև Մեծամոր լիճը։ Գագաթին և լանջերին կան մի քանի տասնյակ գեղատեսիլ լճակներ (Քարի, Ամբերդի, Լեսինգի, Ռապի և այլն)։ Դրանցից ամենամեծը Քարի լիճն է, որն ունի քաղցրահամ ջուր և 3200 մ բարձրության վրա է։ Լճին առանձին հրապույր են տալիս շրջակա ալպյան մարգագետիները, բազմագույն ծաղիկները, լեռնային մաքուր օդը և Արագածի ձյունափայլ գագաթի մերձակցությունը։ Ճոխ բուսականությամբ ծածկված հիասքանչ գետահովիտներով ու ձորակներով հոսող գետերը տեղ-տեղ առաջացնում են ջրվեժներ ու սահանքներ։Արագած լեռան ստորոտում է գտնվում նաև Մաստարա գյուղը, որը ունի մոտ 2500 բնակչություն։ Լեռան մյուս կողմերում կան այլ քաղաքներ և գյուղեր։ Լեռան շրջակայքի քաղաքներից են Աշտարակը՝ հարավ-արևելքում, Ապարանը՝ հյուսիս-արևելքում, Արթիկը՝ հյուսիս-արևմուտքում և Թալինը՝ հարավ-արևմուտքում։ Արագած լեռան հյուսիսային պատը ամենագեղեցիկը երևում է ՀՀ Արագածոտնի մարզի Ծաղկահովիտ համայնքի Գեղաձոր բնակավայրից: Բնակավայրը գտնվում է Արագած լեռան լանջին, ունի 1114 բնակիչ, հարուստ է բազմապիսի և օգտակար բուսատեսակներով, ամենուր ծառեր ու աննման ծաղիկներ են, որոնք իրենց բույրով ու գեղեցկությամբ զարդարում են Արագած բարձրացող ճանապարհը: Ավանդությունը պատմում է, թե հայոց լեռները մի ժամանակ հաղթանդամ ու հսկա եղբայրներ են եղել։ Ամեն օր առավոտյան վաղ արթնանալով՝ նրանք սովորություն են ունեցել նախ կապել իրենց գոտիները և հետո միայն ողջունել իրար։ Ժամանակ է անցել և եղբայրները ծերացել են: Նրանք սկսել են ավելի ուշ վեր կենալ։ Մի օր էլ արթնանալով, հակառակ իրենց սովորության, մոռացել են նախ գոտիները կապել և բարևել են իրար։ Աստված տեսնելով դա՝ բարկացել է ու պատժել եղբայրներին։ Նրանք քարացել, լեռներ են դարձել, գոտիները՝ կանաչ դաշտեր, իսկ քարացած եղբայրների արցունքները՝ անմահական աղբյուրներ։ Ահա այդ լեռներ դարձած եղբայրների շարքում է եղել նաև Արագածը, որ Հայաստանի ամենաբարձր, իսկ Հայկական լեռնաշխարհի բարձրությամբ չորրորդ լեռն է: Այն ունի 4 գագաթ: Արագածի անվան ծագումը կապված է մահի և հարության աստծո՝ Արայի կամ Արա Գեղեցիկ արքայի հետ: Արագածի լանջերին պահպանվել են նախամարդու մշակույթի հետքեր. քանդակված հսկա ձկներ՝ վիշապաքարեր, ինչպես նաև միջնադարյան ճարտարապետության հոյակապ կոթողներ: Պատմիչները վկայում են, որ հնում Արագածը ծածկված է եղել փարթամ անտառներով, որտեղ ապրել են վայրի կենդանիներ: Լեռան հարավային լանջին՝ 1800– 2300 մ բարձրության վրա, պահպանվել է մի փոքրիկ անտառ, որտեղ աճող հիմնական ծառն արևելյան կաղնին է: Իսկ Արագածի կենդանական աշխարհի ներկայացուցիչներն են ճագարամուկը, նապաստակը, աղվեսը, գայլը, մողեսները, մասամբ կրիաներն ու օձերը և թռչունները, որոնք շա՜տ են, շատ-շա՜տ: Արագածի լանջերը շատ ջրառատ են, բերրի, ծածկված ալպյան մարգագետիններով, արոտավայրերով։ Այս տեսակետից Արագածը Մասիսի «հականիշն» է։ Հենց այս փաստի հիման վրա ժողովուրդը պատմում է ևս մի ավանդություն. Ժամանակով Մասիսն ու Արագածը շատ սիրով քույրեր են լինում։ Մի օր, ինչպես է պատահում, նրանք կռվում են։ Մեկն ասում է՝ «Ես եմ լավը, ավելի բարձրը», մյուսը թե՝ «Ես քեզանից և՛ ավելի բարձր եմ, և՛ ավելի գեղեցիկ»։ Վրա է հասնում Մարութա լեռը և փորձում է հաշտեցնել քույրերին։ Տեսնելով, որ անկարող է խաղաղություն վերահաստատել, թողնում, հեռանում է և անիծում նրանց։ Չարագուշակ էր նրա անեծքը. «Թող Մասիսն ու Արագածն այնպես բաժանվեն միմյանցից, որ էլ երբեք չհանդիպեն»։ Իր հերթին Մասիսն Արագածին անիծում է, որ երբեք վիշտը դուրս չգա նրա սրտից, և արցունքը չպակասի աչքերից։ Արագածն էլ Մասիսին է անիծում, որ վշտից չորանա, աշխարհի երեսին մարդ չբարձրանա նրա կատարը, վրան մատաղ չմորթվի։ Այդպես էլ լինում է. Արագածի գագաթին արցունքից լիճ է գոյանում, փեշերից հազարավոր աղբյուրներ են բխում։ Իսկ Մասիսը ցամաքում է, չորանում, ոչ ոք չի բարձրանում նրա գագաթը, ոչ էլ մատաղ է մորթվում այնտեղ։ Արագածը հայ ժողովրդի ամենասիրած լեռներից է: Այս մասին վկայում են բոլոր բանաստեղծություններն ու պատմությունները, որոնք հորինել է ժողովուրդը մեր լեռնաշխարհի ամենագեղեցիկ և ամենաբարձր լեռներից մեկի մասին:

ԳԵՂԱՐՈՏ ԱՄՐՈՑ

http://aragats.arts.cornell.edu/?page_id=74

Գեղարոտ Գեղարոտ բերդը ընկած է Ծիլքար լեռան հոսանքի վրա՝ գյուղի արևելյան ծայրամասում, Քասախ գետից 700 մ հյուսիս-արևելք։ Տեղանքը (ինչպես սահմանված է մակերևութային նյութերով) զբաղեցնում է մոտավորապես 3,43 հա տարածք, սակայն ամրության պարիսպները շրջապատում են միայն 0,36 հա միջնաբերդը: Միջնաբերդը խիստ քայքայված է, մի շարք վայրերում տեսանելի են քայքայված հիմքերը: Մակերեւույթից տեսանելի է ամրության պատերի միայն վերին հատվածը, ուստի քիչ բան կարելի է ասել դրանց կառուցման մեջ օգտագործված որմնադրության մասին։ Պատերի դասավորությունը հուշում է կայքի հյուսիս-արևմտյան կողմում դարպասի առկայության մասին: Գեղարոտի հնագիտական համալիրն առաջին անգամ հայտնաբերել է Մարտիրոսյանը, ով արձանագրել է վաղ բրոնզեդարյան մակերևութային նյութերի սփռումներ, կիկլոպյան ամրոց և գերեզմանոց (Martirosyan 1964: 23): Սակայն միայն գերեզմանոցն է դարձել ավելի ինտենսիվ հետազոտությունների կիզակետ։ 1956-ին Մարտիրոսյանը (1964: 89-93) պեղել է ուշ բրոնզի դարաշրջանի հինգ թաղում, իսկ 1960-ին՝ երեքում։ Գեղարոտից հայտնաբերված մակերևույթի մնացորդները ներառում են բեկորային կերամիկայի մի մեծ հավաքածու, որը վկայում է վաղ և ուշ բրոնզի դարերի, ինչպես նաև երկաթի 3-րդ դարերի զբաղմունքների մասին: 2000 թվականին կատարված նախնական փորձնական պեղումները արձանագրեցին լավ պահպանված վաղ և ուշ բրոնզե հատակներ, ինչպես նաև ավերածությունների մի շարք դրվագներ, որոնք ստիպեցին ընդլայնել ուսումնասիրությունները տեղանքում 2002 և 2003 թվականներին: 2005 և 2006 թվականներին Գեղարոտը դարձավ հիմնական օբյեկտը պեղումների: Գեղարոտ ամրոցի պեղումները, ինչպես Ծաղկահովիտի պեղումները, ի սկզբանե ուղղված էին ուշ բրոնզի դարաշրջանում հասարակական-քաղաքական բարդության սկզբնական առաջացմանը նպաստող ուժերի ըմբռնմանը: Վաղ բրոնզեդարյան մի մեծ, լավ պահպանված գյուղի հայտնաբերմամբ այդ վայրում վերլուծական նպատակները մեծացան՝ ներառելով Կուր-Արաքսես բնակավայրի դինամիկայի ուսումնասիրությունը: Վաղ բրոնզի դար Գեղարոտում գտնվող վաղ բրոնզեդարյան գյուղը, ըստ երևույթին, հիմնադրվել է բլրի գագաթին և վերին տեռասի վրա և հետագայում ընդարձակվել դեպի ստորին արևմտյան լանջը: Կուր-Արաքսես հորիզոնային գյուղի աճը հուշում է չորրորդ հազարամյակի վերջի և երրորդ հազարամյակի սկզբի օկուպացիայի մասին որոշակի տևողության վայրում, հավանաբար, ինչպես նշվեց վերևում, ընդհատված առնվազն մեկ ընդմիջումով: Այնուամենայնիվ, տեղանքի շերտագրությունից, նյութական հավաքներից և առկա ռադիոածխածնային որոշումներից պարզ է դառնում, որ Գեղարոտի վաղ բրոնզեդարյան գյուղը զբաղեցված է եղել Կուր-Արաքսես հորիզոնի երկու փուլերում. չորրորդ հազարամյակը մ.թ.ա. (մ.թ.ա. մոտ 3500/3350-2900 թթ.) սահմանվել է Էլար-Արագած նյութական հավաքույթով և ավելի ուշ՝ մ.թ.ա. III հազարամյակի սկզբի զբաղմունքով։ (մոտ մ.թ.ա. 2900-2700 թթ.) նշանավորվել է Կառնուտ-Շենգավիթի միացմամբ։ Նախնական Էլար-Արագած օկուպացիան տեղանքում լավագույնս արտահայտվում է միջնաբերդի վրա բացահայտված երկու սենյականոց համալիրով և արևմտյան կտուրում բացված կոլեկտիվ դամբարանով: Դամբարանը քառակուսի քարե դամբարան է՝ 1,2 մ երկարությամբ, 1,0 մ լայնությամբ և 0,95 մ խորությամբ՝ մուտքով, որդրոմոսով, հարավային պատում՝ 60 սմ բարձրությամբ և 50 սմ լայնությամբ։ Գերեզմանի ներսում երեք անհատի մնացորդներ են։ Երկու անհատների ոսկորները խցկված են եղել հյուսիսային պատի կույտի մեջ, իսկ երկուսի գանգերը հայտնաբերվել են հյուսիսարևմտյան անկյունում։ Երկու գանգերի արանքում հայտնաբերվել է մեծ գունդ։ Երրորդ անձի կմախքը հայտնաբերվել է խցիկի հատակին ամբողջությամբ հոդակապված: Կմախքը ընկած է եղել ձախ կողմում, գլուխը դեպի արևելք, դեպի հարավ ուղղված դռան շեմին։ Հուղարկավորության արտեֆակտերի գույքագրումը ներառում է 4 կերամիկական անոթներ և սպիտակ մածուկից պատրաստված 79 գլանաձև և սկավառակաձև ուլունքներ։ Հատկապես հետաքրքիր է միջնաբերդի երկսենյականոց համալիրը (T17-T18), քանի որ այն ապահովում էր վաղ Կուր-Արաքսեսի նյութական մշակույթի զգալի ամբողջականությունը: Համալիրի հարավային սենյակի մեծ քանակությամբ առանձնահատուկ գտածոների թվում են կարբոնացված սերմեր, պարզ օջախ, մեկ երկաթ և լայնածավալ կերամիկական հավաքույթներ, բայց նաև պարունակում են մեկ բրոնզե նիզակակ հատակին: Հյուսիսային սենյակը պարունակում է բավականին մեծ հրդեհի ապացույցներ և արտեֆակտային ռեպերտուար, որը ներառում է զարդարված օջախ, հատակին կտրված խորը փոս՝ լցված դեն նետված կերամիկայով, կայծքարյան մանգաղի 13 շեղբերով, որոնք արտահայտված են երեք մանգաղի բնորոշ կիսալուսնի տեսքով, և խոշոր օբսիդիանի նիզակի գլուխ: T17-T18 սենյակային համալիրի կերամիկական հավաքածուները ներառում են հիմնականում կարմիր և շագանակագույն իրեր, որոնք բնորոշ են վաղ Կուր-Արաքսես Էլար-Արագած խմբին: Համալիրի ողջ այրման լայնածավալ ապացույցները ցույց են տալիս, որ վաղ բրոնզի այս սկզբնական օկուպացիան դադարեցվել է զգալի հրդեհի պատճառով:Շենքի արագ լքման արդյունքում սենյակների գույքագրումը նշվում է բացառիկ.

ՍՈՒՐԲ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՄԱՏՈՒՌ

ՀՀ Արագածոտնի մարզի Ծաղկահովիտ համայնքի Նորաշեն բնակավայրից 4 կմ հյուսիս-արևելք,  ծովի մակարդակից 2400մ բարձրության վրա գտնվող Շարայի լեռան գագաթին գտնվում է ժայռափոր Սուրբ Հովհաննես մատուռը (14-20-րդ դդ.), որը Նորաշեն բնակավայրի ամենահայտնի զբոսաշրջային վայրերից է:Այստեղ   այցելում են ոչ միայն հայ, այլև այլազգի բազմաթիվ զբոսաշրջիկներ: Սուրբ Հովհաննես մատուռի բակում տեղադրված է  երկու խաչքար, որոնցից մեկը  նվիրատվություն է Շիրակի մարզի Ջրառատ բնակավայրի բնակիչ Համբարձում Մաթևոսյանի, մյուսը՝ Գյումրի քաղաքի նախկին քաղաքապետ Վարդան Ղուկասյանի կողմից:

   Շարայի լեռան ստորոտում կան ժայռափոր հատվածներ ։ Դրան տեղացիները տվել են «Մաղարա» անվանումը։

    ԾԻԼՔԱՐ ԱՄՐՈՑ ԵՎ ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏ

 Ծիլքար լեռան գագաթին գտնվում է Ծիլքար ամրոցը՝ կառուցված մ.թ.ա. 2-1 հազարամյակում, իսկ լեռան մատույցներում՝  դամբարանադաշտը:

   Ծիլքար լեռան ստորոտին գտնվում է հին բնակատեղի կառուցված մ.թ.ա 6-4 հազարամյակում:

 ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ  ԵԿԵՂԵՑԻ 

 ՀՀ Արագածոտնի մարզի Ծաղկահովիտ համայնքի Նորաշեն բնակավայրում է գտնվում Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին ՝ կառուցված 1841-46թթ-ին:Եկեղեցին գործել է մինչև 1882թ-ը:Ռեպրեսիայի տարիներին պայթեցվել է զանգակատունը, եկեղեցին վերածվել է Սովխոզի պահեստի, ինչպես Սովետական Հայաստանի բազմաթիվ  այլ եկեղեցիներ:1992թ-ին՝ Հայաստանի Հանրապետության անկախացումից հետո, եկեղեցին սկսել է ծառայել իր նպատակին և դարձել է Նորաշեն բնակավայրի հոգևոր կենտրոնը, ժողովրդի սիրելի պաշտամունքի վայրը: 2013թ-ի ապրիլի 20-ին Ապարանի թեմի առաջնորդ քահան Տեր Մկրտչյանի   ձեռամբ եկեղեցին օծվել է և մատուցվել է Սուրբ պատարագ:

   2016թվականի հոկտեմբերի 11-ին եկեղեցին  վերանորոգվել և վերաօծվել է: Արարողությունը կատարել է Արագածոտնի թեմակալ առաջնորդ Մկրտիչ եպիսկոպոս Պռոշյանը:

https://www.youtube.com/watch?v=YybgOvdn1P8

https://fb.watch/muR7ydjgq3/?mibextid=j8LeHn